Jak spisać testament ?
Wpis ten w głównej mierze odnosić się będzie do testamentu własnoręcznego oraz testamentu notarialnego, czyli takich testamentów, które sporządzić może w zasadzie każda osoba dorosła. Zanim jednak zostanie omówiona kwestia prawidłowego spisania testamentu, na wstępie warto wspomnieć czym jest testament.
Testament, zgodnie z kodeksem cywilnym, jest w naszym ustawodawstwie jedyną formą rozrządzenia majątkiem na wypadek śmierci. Przyjmuje się, że testamentem jest każde oświadczenie woli, które ma wpływ na prawa i obowiązki majątkowe które po sobie pozostawimy. Testament wobec tego, nie musi zawierać powołania spadkobiercy czy zapisu konkretnej rzeczy, ale może zawierać wyłącznie życzenie testatora lub jego inne oświadczenie, niekoniecznie powodujące zmianę stosunków prawnych.
Testament, jak zostało wyżej zaznaczone, stanowi rozrządzenie na wypadek śmierci. Odnosi się wobec tego do przyszłości, a jego zapisy stają się skuteczne dopiero z chwilą śmierci. Testament może sporządzić osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych i powinna zrobić to osobiście. Nie można sporządzić ani odwołać testamentu przez przedstawiciela lub pełnomocnika. Warto nadmienić, że w przeciwieństwie do niektórych innych europejskich systemów prawnych, gdzie funkcjonują tzw. testamenty wspólne, testament w Polsce może sporządzić tylko jedna osoba. Póki co, nie jest w naszym kraju dopuszczone sporządzanie na przykład tzw. testamentów małżeńskich.
Zgodnie z art. 945 k.c., testament jest nieważny, jeżeli został sporządzony:
1) w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli;
2) pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści;
3) pod wpływem groźby.
Sporządzony testament można w każdej chwili odwołać. Można to zrobić na kilka sposobów. Po pierwsze testament można odwołać poprzez sporządzenie nowego testamentu, przy czym należy tutaj pamiętać, że odwołaniu ulegają tylko te postanowienia poprzedniego testamentu, których nie można pogodzić z treścią nowego testamentu. Po drugie testament można odwołać przez jego zniszczenie lub pozbawienie cech, od których zależy jego ważność. Po trzecie testament można odwołać składając oświadczenie o jego odwołaniu. W praktyce, w celu uniknięcia wątpliwości, zaleca się aby osoba który sporządza drugi testament o treści innej niż pierwszy testament, składała w drugim testamencie oświadczenie o odwołaniu pierwszego testamentu.
Kodeks cywilny rozróżnia dwie grupy testamentów: tzw. testamenty zwykłe oraz tzw. testamenty szczególne. Do grupy testamentów zwykłych należą: testament holograficzny, testament notarialny i testament allograficzny, zaś testamenty szczególne stanowią: testament ustny, testament podróżny i testament wojskowy. Jak zostało wspomniane na wstępie, w tym artykule skupimy się na testamencie własnoręcznym i testamencie notarialnym, przybliżając poza formą prawną różnice pomiędzy nimi.
FORMA
Sposób sporządzenia testamentu holograficznego, czyli inaczej testamentu własnoręcznego, uregulowany jest w art. 949 k.c., który stanowi, że: „§ 1. Spadkodawca może sporządzić testament w ten sposób, że napisze go w całości pismem ręcznym, podpisze i opatrzy datą. § 2. Jednakże brak daty nie pociąga za sobą nieważności testamentu własnoręcznego, jeżeli nie wywołuje wątpliwości co do zdolności spadkodawcy do sporządzenia testamentu, co do treści testamentu lub co do wzajemnego stosunku kilku testamentów.”
Treść powyższego przepisu nie jest skomplikowana i powinna być jasna dla każdego, a pomimo tego – głównie z uwagi na nieznajomość przepisu – w praktyce często spotkać można testamenty własnoręczne posiadające wady, co uniemożliwia m. in. sporządzenie przed notariuszem aktu poświadczenia dziedziczenia.
Przede wszystkim należy pamiętać, że testament własnoręczny powinien zostać w całości spisany ręcznie. Dotyczy to zarówno daty i miejsca sporządzenia testamentu, jego właściwej treści oraz podpisu. Testamenty, które są sporządzone na komputerze, wydrukowane a następnie podpisane, nie spełniają warunków testamentu i nie mogą zostać uznane za testamenty.
Jak wynika z paragrafu drugiego art. 949 k.c., podanie daty w testamencie ma głównie to znaczenie, że w przypadku sporządzenia kilku testamentów i nie odwołania żadnego z nich, data pomaga w stwierdzeniu jaka była ostatnia wola testatora. Ponadto, gdy testator sporządził testament, a następnie utracił pełną zdolność do czynności prawnych, data sporządzenia testamentu uwiarygadnia skuteczność testamentu.
Możliwość sporządzenia testamentu w formie aktu notarialnego wynika z art. 950 k.c. Strukturę takiego testamentu określają stosowane przez notariusza przepisy ustawy Prawo o notariacie.
TREŚĆ
Gdy już wiemy jak zadbać o formę testamentu, możemy zastanowić się jaka powinna być jego treść.
Rozrządzenie na wypadek śmierci polega głównie na powołaniu spadkobiercy lub spadkobierców do całości lub części spadku. Często petenci posiadają mylne wyobrażenie, że prawidłowo sporządzony testament winien być spisany w ten sposób, że zostaną w nim rozdysponowane konkretne składniki majątku spadkowego. Takie wyobrażenie wynika często z przedstawianego przez amerykańską i polską kinematografię postępowania spadkowego. Sceny, podczas których zebrana rodzina zmarłego w napięciu wysłuchuje wykonawcę testamentu, odczytującego ostatnią wolę zmarłego, polegającą na przypisaniu spadkobiercom ściśle oznaczonych rzeczy, nie stanowi rzadkiego widoku.
powołanie spadkobiercy
W prawie polskim testator może powołać jednego lub kilku spadkobierców, zarówno do całości lub do części spadku. Za część spadku przyjmuje się jego wartość wyrażoną w ułamku np. 1/2, 1/3, 1/4 itd. Jeżeli spadkodawca powołał do spadku lub do oznaczonej części spadku kilku spadkobierców, nie określając ich udziałów spadkowych, dziedziczą oni w częściach równych.
Wyżej opisane oznacza ponadto, że można sporządzić testament, w którym do spadku powołana zostanie jedna osoba do części spadku. Wobec tego testamentem nie musimy rozdysponowywać całym majątkiem spadkowym, a wówczas pozostała część spadku podlega dziedziczeniu ustawowemu. Należy przy tym pamiętać o tzw. przyroście. Przyrost występuje wtedy, gdy powołany lub powołani przez spadkodawcę spadkobiercy nie chcą lub nie mogą być spadkobiercami. Wówczas przeznaczony dla nich udział, w braku odmiennej woli spadkodawcy, przypada pozostałym spadkobiercom powołanym w testamencie w stosunku do przypadających im udziałów. Na przykład jeżeli osoba A sporządziła testament i do spadku powołała po połowie B i C, a B nie dożyło chwili otwarcia spadku po A lub spadek po A odrzuciło, to wówczas jedynym spadkobiercą A jest C, jeżeli A w testamencie nie postanowił inaczej.
Jeżeli spadkobierca testamentowy nie chce lub nie może być spadkobiercą, spadkobierca ustawowy, któremu przypadł przeznaczony dla tej osoby udział spadkowy, obowiązany jest, w braku odmiennej woli spadkodawcy, wykonać obciążające tę osobę zapisy zwykłe, polecenia i inne rozrządzenia spadkodawcy. Powyższe stosuje się odpowiednio do spadkobiercy podstawionego oraz do spadkobiercy, któremu przypada udział spadkowy z tytułu przyrostu.
podstawienie spadkobiercy
Testator może powołać spadkobiercę także na wypadek, gdyby inna powołana już przez niego do spadku osoba, nie chciała lub nie mogła być spadkobiercą. Na przykład A może powołać do całego spadku B i następnie postanowić, że gdyby B nie chciał lub nie mógł być spadkobiercą, do całego spadku powołać C, i tak dalej.
zapis zwykły
Testator może zobowiązać spadkobiercę ustawowego lub spadkobiercę testamentowego do spełnienia określonego świadczenia majątkowego na rzecz oznaczonej osoby. Świadczenie to musi mieć charakter majątkowy i tym różni się od opisanego niżej polecenia. Świadczeniem majątkowym jest na przykład przeniesienie własności rzeczy czy wypłata pieniędzy. Zapisem zwykłym poza spadkobiercą może zostać obciążony także zapisobierca. Jeżeli do spadku powołanych zostało kilku spadkobierców, zapis obciąża ich w stosunku do wielkości ich udziałów spadkowych. Rzecz będąca przedmiotem zapisu, nie musi na chwilę sporządzenia testamentu stanowić własności testatora. Istotne jest, aby w chwili otwarcia spadku należała spadkodawcy.
polecenie
Testator może w testamencie włożyć na spadkobiercę lub na zapisobiercę obowiązek oznaczonego działania lub zaniechania, nie czyniąc nikogo wierzycielem. Polecenie w odróżnieniu do zapisu nie ma charakteru majątkowego i nie rodzi stosunku zobowiązaniowego. Przedmiotem polecenia może być organizacja pogrzebu spadkodawcy w określony sposób, nakaz nawiązania kontaktu lub powstrzymania się od kontaktów z określoną osobą.
wykonawca testamentu
Testator może w testamencie powołać wykonawcę lub wykonawców testamentu. Głównym zadaniem wykonawcy testamentu jest czuwanie nad należytą realizacją postanowień testamentu. Wykonawca testamentu jest w głównej mierze powoływany przy obszernych testamentach, zawierających wiele zapisów. Wykonawcą testamentu może być wyłącznie osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych.
wydziedziczenie
Testator może w testamencie wydziedziczyć swoich bliskich tj. zstępnych, małżonka i rodziców. Wydziedziczenie nie polega jednak jedynie na wyłączeniu wymienionych osób od dziedziczenia, a również na pozbawieniu ich zachowku. Szerzej o zachowku można przeczytać we wpisie: https://notariuszpanska.pl/zachowek-dla-zstepnych/. Spadkodawca może pozbawić zachowku, jeżeli uprawnieni do niego: 1) wbrew woli spadkodawcy postępują uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego; 2) dopuścili się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci; 3) uporczywie nie dopełnią względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych. Spisując testament, nie tylko należy powołać jeden z wymienionych powodów, ale również należy podać przykłady ten powód potwierdzające.
wyłączenie od dziedziczenia
Kodeks cywilny nie zawiera co prawda zapisów odnoszących się do tzw. testamentu negatywnego, ale przyjmuje się, że jego sporządzenie jest dopuszczalne. Za pomocą testamentu negatywnego można wyłączyć osoby od dziedziczenia nie pozbawiając ich zachowku. Skutek wyłączenia konkretnych osób od dziedziczenia można osiągnąć również poprzez powołanie innych spadkobierców.
Powyżej omówione instytucje zastosować można zarówno w testamencie sporządzonym własnoręcznie jak i testamencie notarialnym. O ile o formę i treść testamentu własnoręcznego zadbać musi sam testator, o tyle przy testamencie notarialnym testator polega na profesjonalizmie notariusza. Notariusz nie tylko sporządza dokument we właściwej formie, tak aby spełniał wymogi aktu notarialnego przewidziane w ustawie Prawo o notariacie, ale również doradza przy konstrukcji treści testamentu, tak by oddała ona w pełni wolę testatora.
W testamencie sporządzanym w formie aktu notarialnego testator może ponadto skorzystać z tzw. zapisu windykacyjnego. Zapis windykacyjny wprowadzony został do naszego ustawodawstwa z końcem 2011 roku. Zgodnie z art. 9811 k.c. przedmiotem zapisu windykacyjnego mogą być wyłącznie: 1) rzecz oznaczona co do tożsamości; 2) zbywalne prawo majątkowe; 3) przedsiębiorstwo lub gospodarstwo rolne; 4) ustanowienie na rzecz zapisobiercy użytkowania lub służebności; 5) ogół praw i obowiązków wspólnika spółki osobowej. Zapis windykacyjny poszerza swobodę testowania, gdyż daje możliwość rozrządzenia konkretnym przedmiotem wchodzącym w skład spadku. Zapisobierca windykacyjny, w przeciwieństwie do zapisobiercy zwykłego, nabywa określony przedmiot z chwilą otwarcia spadku. Przedmiot zapisu windykacyjnego nie wchodzi w skład spadku. Kolejną różnicą pomiędzy oba zapisami jest to, że uprawniony z tytułu zapisu windykacyjnego ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe wraz ze spadkobiercami, zaś zapisobierca zwykły za długi spadkowe nie odpowiada.
Rzeczą, o której należy ponadto wiedzieć przy sporządzaniu testamentu, jest kwestia prawa właściwego dla dziedziczenia. Problematyka prawa właściwego dla dziedziczenia uległa diametralnie zmianie po ratyfikowaniu przez Polskę rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 650/2012 z dnia 4 lipca 2012 r. w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń, przyjmowania i wykonywania dokumentów urzędowych dotyczących dziedziczenia oraz w sprawie ustanowienia europejskiego poświadczenia spadkowego. Od dnia 17 sierpnia 2015 roku przy sporządzaniu testamentu zaleca się wybór prawa właściwego, gdyż zgodnie z art. 21 wymienionego wyżej europejskiego rozporządzenia, prawem właściwym dla dziedziczenia jest prawo państwa, w którym zmarły miał miejsce zwykłego pobytu w chwili śmierci. Przy testamentach sporządzonych przed dniem 17 sierpnia 2015 roku, nie zawierających wyboru prawa, przyjmuje się, że prawem właściwym jest prawo państwa którego obywatelstwo posiadał spadkodawca w chwili sporządzania testamentu. Europejskie rozporządzenie spadkowe pozwala obecnie jedynie na wybór prawa państwa, którego obywatelstwo posiada się w chwili dokonywania wyboru lub w chwili śmierci.
Testament jest jedną z najważniejszych czynności prawnych dokonywanych za życia, pomimo tego, że jego skutki mają miejsce po naszej śmierci. Opisane wyżej instytucje prawa spadkowego stanowią jedynie zwięzłą esencję i nie wyczerpują w pełni przedstawionej problematyki. Testament ma ogromny wpływ na stosunki rodzinne i z tego powodu tak ważne jest, aby został on przez nas sporządzony prawidłowo.
