Kara umowna przy odstąpieniu od umowy
Niedawno, bo 20 listopada tego roku Sąd Najwyższy w składzie 7 sędziów podjął Uchwałę III CZP 3/19, dotyczącą możliwości zastrzegania kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy z powodu niewykonania (zwłoki w spełnieniu) przez jedną z jej stron zobowiązania o charakterze pieniężnym. Powyższa Uchwała została podjęta na gruncie Postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 10 sierpnia 2018 roku sygn. III CZP 17/18 wydanego przez skład trzyosobowy, w którym stwierdzono, że „nie jest dopuszczalne zastrzeżenie kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy z powodu niewykonania zobowiązania o charakterze pieniężnym”.
Zanim odniesiemy się do meritum, warto przy tej okazji wspomnieć pokrótce czym są uchwały 7 sędziów Sądu Najwyższego.
Sąd Najwyższy rzadko podejmuje uchwały w składzie 7 sędziów. Czyni to wówczas, gdy uzna, że przedstawione mu zagadnienie wymaga szerszego i dogłębnego wyjaśnienia. Dzieje się tak zazwyczaj, gdy występują zasadnicze rozbieżności w interpretacji przepisów, które mają duże znaczenie dla praktyki. Zdarza się również, że w sprawach dużej wagi, Sąd Najwyższy decyduje się nadać takim uchwałom moc zasady prawnej. Uchwały takie kształtują linie orzecznicze i stanowią punkt odniesienia dla sądów niższych instancji. Powyższe nie oznacza, że sądy niższych instancji związane są treściami uchwał, gdyż każdy sąd jest niezależny, a sędzia jest niezawisły. Zasady prawne wywierają ponadto wpływ na codzienną praktykę, stanowią silne oparcie dla argumentacji przedstawianych przez adwokatów i radców prawnych, a notariusze kierują się nimi w sprawach gdy występują rozmaite interpretacje przepisów i nie ma jednego powszechnie przyjętego stanowiska.
Przedmiotowa uchwała III CZP 3/19 dotyczy art. 483, art. 395 i art. 494 kodeksu cywilnego tj. bardzo często stosowanych w praktyce zastrzeżeń umownych tj. kary umownej i prawa odstąpienia.
art. 483 ust. 2. k.c.: „Można zastrzec w umowie, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy (kara umowna)”.
art. 395 k.c.: „Można zastrzec, że jednej lub obu stronom przysługiwać będzie w ciągu oznaczonego terminu prawo odstąpienia od umowy. Prawo to wykonywa się przez oświadczenie złożone drugiej stronie. W razie wykonania prawa odstąpienia umowa uważana jest za niezawartą. To, co strony już świadczyły, ulega zwrotowi w stanie niezmienionym, chyba że zmiana była konieczna w granicach zwykłego zarządu. Za świadczone usługi oraz za korzystanie z rzeczy należy się drugiej stronie odpowiednie wynagrodzenie.”
art. 494 k.c.: „Strona, która odstępuje od umowy wzajemnej, obowiązana jest zwrócić drugiej stronie wszystko, co otrzymała od niej na mocy umowy, a druga strona obowiązana jest to przyjąć. Strona, która odstępuje od umowy, może żądać nie tylko zwrotu tego, co świadczyła, lecz również na zasadach ogólnych naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania”.
Problematyka przedmiotowej Uchwały dotyka dwóch zagadnień.
po pierwsze, czy można skutecznie dochodzić zapłaty kary umownej kiedy jedna ze stron odstąpiła od umowy,
po drugie, jeśli odpowiedź na pierwsze pytanie jest pozytywna, czy zawsze można skutecznie dochodzić zapłaty kary umownej, niezależnie od powodu z jakiego nastąpiło odstąpienie od umowy.
Po pierwsze
Odstąpienie od umowy powoduje, że strony są zobowiązane do zwrotu tego, co sobie wzajemnie świadczyły, a strona odstępująca może również żądać naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania. Obowiązek spełnienia świadczeń przewidzianych dotychczas w umowie wygasa. Przyjmuje się, że w sytuacjach objętych hipotezą art. 494 k.c. następuje, na podstawie stosowanego analogicznie art. 395 § 2 k.c., zniweczenie węzła obligacyjnego wynikającego z umowy, a więc umowę, od której odstąpiono w wykonaniu ustawowego prawa odstąpienia uważa się za niezawartą. Oznacza to, że odstąpienie ma charakter prawno-kształtujący, stanowi podstawę rozliczeń stron – ale podstawę oderwaną od pierwotnych postanowień umowy. Jeżeli umowa nie istnieje, nie można dochodzić zapłaty wynikającej z niej kary umownej. W takiej sytuacji istnieje tzw. roszczenie o zwrot ujemnego interesu umownego tj. uszczerbku majątkowego związanego z tym, że jedna ze stron liczyła na zawarcie umowy i poniosła z tego powodu straty. Przyjęło się jednak traktować, przez doktrynę i nie zawsze również przez Sąd Najwyższy, że w takiej sytuacji przy odstąpieniu ustawowym, a tym bardziej przy odstąpieniu umownym, naprawienie szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania w granicach ujemnego interesu umownego może nastąpić przez zapłatę zastrzeżonej kary umownej. Roszczenie odszkodowawcze o zapłatę kary umownej, przy odstąpieniu ustawowym, może być więc roszczeniem nie wynikającym z umowy, lecz roszczeniem wynikającym wprost z ustawy.
Po drugie
Jeżeli dopuszczona została możliwość dochodzenia kary umownej przy odstąpieniu od umowy, pozostaje do rozstrzygnięcia kwestia czy kara umowna może być dochodzona w każdym przypadku odstąpienia od umowy, bez względu z jakiej przyczyny następuje odstąpienie.
Z wykładni językowej art. 483 wprost wynika, że karę umowną można zastosować jedynie na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego. Nie możliwym jest zastrzeżenie kary umownej o treści: „Jeżeli przyrzekający kupić w terminie do dnia X nie zapłaci przyrzekającemu sprzedać zaliczki w kwocie Y, to przyrzekający kupić zapłaci przyrzekającemu sprzedać tytułem kary umownej kwotę Z”. W praktyce notarialnej karę umowną często zastrzega się na wypadek nie przedłożenia przez jedną ze stron umowy dokumentu istotnego dla drugiej strony albo nie dokonania czynności do której strona zobowiązała się przed zawarciem umowy przyrzeczonej. Przy czym należy pamiętać, że chodzi wyłącznie o zobowiązania niepieniężne.
Część doktryny, w tym profesor Andrzej Kidyba uważa, że „zastrzeżenie w umowie kar umownych sprawia, że w każdym wypadku nienależytego wykonania lub niewykonania zobowiązania, bez znaczenia dla powstania obowiązku ich zapłaty są przyczyny, które spowodowały naruszenie obowiązków ciążących na dłużniku stosownie do treści zobowiązania”.
Jest to pogląd sprzeczny z przyjętą przez Sąd Najwyższy Uchwałą III CZP 3/19. W ocenie Sądu Najwyższego ocena skuteczności zastrzeżenia kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy nie może być oderwana od oceny na czym polegało niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy. W każdym wypadku gdy w umowie zastrzeżono karę umowną na wypadek odstąpienia od umowy należy najpierw ustalić w związku z niewykonaniem/nienależytym wykonaniem jakiego obowiązku: pieniężnego czy niepieniężnego doszło do odstąpienia od umowy. Można uznać jedynie, że skutecznie zastrzeżono karę umowną gdy chodziło o uchybienie zobowiązaniu niepieniężnemu. Jeżeli uchybienie polegało na naruszeniu obowiązku pieniężnego przeszkodę dla uwzględnienia powództwa o zapłatę takiej kary umownej stanowi bezwzględnie obowiązujący art. 483 k.c.
Przedstawione przez Sąd Najwyższy stanowisko nie wynika bezpośrednio z hipotezy art. 483 k.c. Wniosek taki można wysnuć dopiero przy zastosowaniu wykładni celowościowej, czyli odnoszącej się do celu jaki przepis ma realizować. Do dochodzenia „kar” za niewykonanie umowy lub nienależyte wykonanie umowy z powodów „pieniężnych” mogą służyć inne instytucje prawa cywilnego.
