Odpowiedzialność małżonków przy zaciąganiu zobowiązań
Podstawowym ustrojem majątkowym małżeńskim obowiązującym w Polsce jest tzw. wspólność ustawowa. Powstaje ona z chwilą zawarcia małżeństwa z mocy ustawy i obejmuje przedmioty majątkowe nabyte w czasie jej trwania przez oboje małżonków lub przez jednego z nich. Przedmioty majątkowe nieobjęte wspólnością ustawową należą z kolei do majątku osobistego każdego z małżonków.
Do majątku wspólnego należą w szczególności pobrane wynagrodzenie za pracę i dochody z innej działalności zarobkowej czy dochody z majątku wspólnego, jak również z majątku osobistego każdego z małżonków. Przedmioty i prawa wchodzące w skład majątku osobistego są enumeratywnie podane w art. 33 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.
Innymi istniejącymi ustrojami majątkowymi obowiązującymi w polskim porządku prawnym są: rozszerzona wspólność ustawowa, ograniczona wspólność ustawowa, rozdzielność majątkowa i rozdzielność majątkowa z wyrównaniem dorobków. Mogą powstać one na podstawie umowy lub orzeczenia sądu, a niektóre z mocy ustawy.
Niniejsze opracowanie dotyczy jedynie odpowiedzialności małżonków
pozostających we wspólności ustawowej
Stosownie do zapisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, małżonkowie są obowiązani współdziałać w zarządzie majątkiem wspólnym, w szczególności udzielać sobie wzajemnie informacji o stanie majątku wspólnego, o wykonywaniu zarządu majątkiem wspólnym i o zobowiązaniach obciążających majątek wspólny. Zgodnie z treścią art. 36 k.r.o każdy z małżonków może samodzielnie zarządzać majątkiem wspólnym. Jednak od powyższej zasady występują wyjątki.
Po pierwsze: zgody drugiego małżonka, pod rygorem nieważności, wymaga każda jednostronna czynność prawna.
Po drugie: zgody drugiego małżonka wymagają czynności wymienione w art. 37 k.r.o.
Katalog czynności zawarty w art. 37 k.r.o. ma charakter zamknięty i zawiera takie czynności, które ustawodawca uznał, że ze względu na ich doniosłość materialno – prawną, wymagają wprost wyrażonej jednomyślności małżonków. Zgodnie z art. 37 k.r.o. zgoda drugiego małżonka potrzebna jest do dokonania:
1) czynności prawnej prowadzącej do zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia nieruchomości lub użytkowania wieczystego, jak również prowadzącej do oddania nieruchomości do używania lub pobierania z niej pożytków;
2) czynności prawnej prowadzącej do zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia prawa rzeczowego, którego przedmiotem jest budynek lub lokal;
3) czynności prawnej prowadzącej do zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia i wydzierżawienia gospodarstwa rolnego lub przedsiębiorstwa;
4) darowizny z majątku wspólnego, z wyjątkiem drobnych darowizn zwyczajowo przyjętych.
Ważność umowy, która została zawarta przez jednego z małżonków bez wymaganej zgody drugiego małżonka, zależy od potwierdzenia umowy przez drugiego małżonka. Do czasu potwierdzenia czynność prawna jest tzw. czynnością „kulejącą”. Druga strona zobowiązania może wyznaczyć małżonkowi, którego zgoda jest wymagana, odpowiedni termin do potwierdzenia umowy. Po upływie terminu wyznaczonego na wyrażenie zgody, osoba ta staje się wolna tj. zostaje zwolniona z obowiązku świadczenia.
Pomimo tego, iż zasadą jest samodzielne działanie małżonka w zakresie majątku wspólnego, zawsze drugi małżonek może sprzeciwić się czynności zarządu majątkiem wspólnym zamierzonej przez drugiego małżonka. Nie dotyczy to czynności dokonywanych w tzw. w bieżących sprawach życia codziennego lub zmierzających do zaspokojenia zwykłych potrzeb rodziny albo podejmowanych w ramach działalności zarobkowej. Sprzeciw jest skuteczny wobec osoby trzeciej wówczas, jeżeli osoba trzecia mogła się z nim zapoznać przed dokonaniem czynności prawnej.
Skoro wiadomo już, że regułą jest samodzielne dokonywanie czynności przez małżonka, należy zastanowić się, jak kształtuje się odpowiedzialność za zaciągnięte zobowiązania. Przez odpowiedzialność należy w praktyce rozumieć to, z jakiego majątku wierzyciel będzie mógł żądać zaspokojenia i ewentualnie z jakiego majątku będzie mógł prowadzić egzekucję.
Należy zacząć od tego, że oboje małżonkowie są odpowiedzialni solidarnie za zobowiązania zaciągnięte przez jednego z nich w sprawach wynikających z zaspokajania zwykłych potrzeb rodziny. Odpowiedzialność solidarna po stronie dłużników oznacza, że wierzyciel może żądać całości lub części świadczenia od wszystkich dłużników łącznie, od kilku z nich lub od każdego z osobna, a zaspokojenie wierzyciela przez któregokolwiek z dłużników zwalnia pozostałych. Wierzyciel może zaspokoić się ze wszystkich majątków małżonków, czyli z majątku wspólnego, majątku osobistego żony oraz majątku osobistego męża. Odpowiedzialność solidarna dotyczy wyłącznie zobowiązań zaciągniętych przez jednego z małżonków „w sprawach wynikających z zaspokajania zwykłych potrzeb rodziny”. Przepis – art. 30 k.r.o., regulujący odpowiedzialność solidarną ma charakter bezwzględnie obowiązujący (Uchwała SN z 11.10.1995 r. III CZP 137/95).
Poza zobowiązaniami zaciąganymi dla zaspokajania zwykłych potrzeb rodziny, możemy wyróżnić następujące stany występujące w życiu codziennym, rzutujące na kwestię odpowiedzialności:
małżonek zaciągnął zobowiązanie bez zgody drugiego małżonka,
małżonek zaciągnął zobowiązanie za zgodą drugiego małżonka,
małżonkowie wspólnie zaciągnęli zobowiązanie,
małżonek zaciągnął zobowiązanie jako pełnomocnik w imieniu i na rzecz drugiego małżonka nie wyrażając zgody na zobowiązanie,
małżonek zaciągnął zobowiązanie jako pełnomocnik w imieniu i na rzecz drugiego małżonka wyrażając zgodę na zobowiązanie,
małżonek zaciągnął zobowiązanie w imieniu własnym oraz jako pełnomocnik w imieniu i na rzecz drugiego małżonka.
1. Małżonek zaciągnął zobowiązanie bez zgody drugiego małżonka
W takiej sytuacji stroną zobowiązania jest tylko ten z małżonków, który zaciągnął zobowiązanie. Jest on dłużnikiem osobistym. Wierzyciel może wówczas żądać zaspokojenia z majątku osobistego dłużnika, ale ponadto z wynagrodzenia za pracę lub z dochodów uzyskanych przez dłużnika z innej działalności zarobkowej, jak również z korzyści uzyskanych z jego praw autorskich i praw pokrewnych, praw własności przemysłowej oraz innych praw twórcy, zaś jeżeli wierzytelność powstała w związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa, także z przedmiotów majątkowych wchodzących w skład przedsiębiorstwa.
Odpowiedzialność jest więc tu ograniczona do majątku osobistego małżonka zaciągającego zobowiązanie oraz do wymienionej wyżej części majątku wspólnego.
Jak orzekł Sąd Najwyższy w Uchwale z dnia 8 listopada 2019 r. III CZP 36/19, małżonek dłużnika osobistego jest – na podstawie art. 41 k.r.o. – dłużnikiem ponoszącym wobec wierzyciela odpowiedzialność ograniczoną do składników majątku wspólnego małżonków. Jest tak zwanym dłużnikiem egzekwowanym. Nie jest dłużnikiem w znaczeniu prawa materialnego. Obowiązkiem takiego małżonka jest jedynie ewentualne znoszenie egzekucji z majątku wspólnego.
Wyżej opisane potwierdza zamieszczony w kodeksie postępowania cywilnego art. 7761. § 1.: „Tytuł wykonawczy wystawiony przeciwko dłużnikowi pozostającemu w związku małżeńskim jest podstawą do prowadzenia egzekucji nie tylko z majątku osobistego dłużnika, lecz także z pobranego przez niego wynagrodzenia za pracę lub dochodów uzyskanych z prowadzenia przez niego innej działalności zarobkowej oraz z korzyści uzyskanych z jego praw autorskich i praw pokrewnych, praw własności przemysłowej oraz innych praw twórcy.”
2. Małżonek zaciągnął zobowiązanie za zgodą drugiego małżonka
Zgodnie z art. 41 § 1. k.r.o. jeżeli małżonek zaciągnął zobowiązanie za zgodą drugiego małżonka, wierzyciel może żądać zaspokojenia także z majątku wspólnego małżonków. Wierzyciel jest w takiej sytuacji lepiej zabezpieczony, gdyż majątek z którego może zaspokoić swoje roszczenia jest zdecydowanie większy. Przedmiotem egzekucji może być majątek osobisty małżonka zaciągającego zobowiązanie, a ponadto cały majątek wspólny małżonków bez żadnych ograniczeń.
Należy pamiętać, że małżonek dłużnika może skierować tzw. powództwo przeciwegzekucyjne i podnieść zarzuty, iż wierzytelność nie może być dochodzona z majątku wspólnego, ponieważ należy ona do kategorii wierzytelności, wymienionych w art. 41 § 2 lub § 3 k.r.o., co potwierdził Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 21 maja 2014 r. II CSK 174/14.
Skorelowanym z ww. art. 41 § 1. k.r.o. jest art. 787 k.p.c., zgodnie z którym „tytułowi egzekucyjnemu wydanemu przeciwko osobie pozostającej w związku małżeńskim sąd nada klauzulę wykonalności także przeciwko jej małżonkowi z ograniczeniem jego odpowiedzialności do majątku objętego wspólnością majątkową, jeżeli wierzyciel wykaże dokumentem urzędowym lub prywatnym, że stwierdzona tytułem egzekucyjnym wierzytelność powstała z czynności prawnej dokonanej za zgodą małżonka dłużnika.”
3. Małżonkowie wspólnie zaciągnęli zobowiązanie
Jest to sytuacja która najlepiej zabezpiecza wierzyciela małżonków, gdyż pozwala mu na ewentualne zaspokojenie ze wszystkich majątków małżonków, zarówno majątku wspólnego, jak i ich majątków osobistych.
4. Małżonek zaciągnął zobowiązanie jako pełnomocnik w imieniu i na rzecz drugiego małżonka nie wyrażając zgody na zobowiązanie
Na wstępie należy zaznaczyć, że działanie za zgodą i działanie na podstawie pełnomocnictwa to wbrew pozorom dwie różne instytucje prawne. Każda z nich pociąga za sobą inne skutki. Czym się różni zgoda od pełnomocnictwa?
Przede wszystkim zgoda powinna być udzielona na dokonanie konkretnej czynności. Nie wyraża się zgody blankietowo. Pełnomocnictwo natomiast może być ogólne, szczególne albo rodzajowe, przy czym nie każda czynność prawna może być dokonana na podstawie pełnomocnictwa ogólnego. Ponadto w przypadku zgody, małżonek jej udzielający nie jest stroną czynności prawnej, zaś przy pełnomocnictwie już tak, gdyż pełnomocnik dokonuje czynności w imieniu i na rzecz pełnomocnika.
Przy zobowiązaniu zaciągniętym przez małżonka działającego jako pełnomocnik w imieniu i na rzecz drugiego małżonka, gdy on sam nie wyraził zgody na zobowiązanie, stronami stosunku prawnego są tylko wierzyciel i mocodawca. Sytuacja jest analogiczna do tej opisanej w punkcie 1 czyli czynność prawna wywiera skutki w majątku osobistym mocodawcy oraz w majątku wspólnym mocodawcy i pełnomocnika, ale w ograniczonym zakresie.
5. Małżonek zaciągnął zobowiązanie jako pełnomocnik w imieniu i na rzecz drugiego małżonka wyrażając zgodę na zobowiązanie
Sytuacja jest analogiczna do tej opisanej w punkcie 2 tj. wierzyciel może zaspokoić swoje roszczenia z majątku osobistego małżonka zaciągającego zobowiązanie, a ponadto z całego majątku wspólnego małżonków bez żadnych ograniczeń.
6. Małżonek zaciągnął zobowiązanie w imieniu własnym oraz jako pełnomocnik w imieniu i na rzecz drugiego małżonka
Tutaj odpowiedzialność kształtuje się tak, jakby każdy z małżonków był obecny przy zaciąganiu zobowiązania. Wierzyciel jest wówczas najszerzej zabezpieczony, gdyż może ewentualnie dochodzić zaspokojenia z majątku wspólnego, jak i majątków osobistych małżonków. Sytuacja jest tożsama z tą opisąną w punkcie 3 powyżej.
Z opisanych wyżej możliwości dokonywania przez małżonków czynności prawnych jasno wynika, że sposób w jaki małżonkowie zaciągną zobowiązanie jest bardzo istotny. Jest istotny zarówno z punktu widzenia małżonków jako dłużników oraz z punktu widzenia ich wierzyciela.
