Przyjęcie lub odrzuceniu spadku przez małoletniego

W myśl zasady przyjętej w polskim prawie cywilnym, spadkobierca może bądź przyjąć spadek bez ograniczenia odpowiedzialności za długi (tzw. przyjęcie proste/wprost), bądź przyjąć spadek z ograniczeniem tej odpowiedzialności (przyjęcie z dobrodziejstwem inwentarza), bądź też spadek odrzucić. Czynność przyjęcia lub odrzucenia spadku dotyczy zarówno sytuacji, gdy po spadkodawcy następuje dziedziczenie ustawowe, jak też dziedziczenie testamentowe. Istotną rzeczą jest, że osoba powołana do spadku z mocy testamentu może złożyć dwa oświadczenia, może wpierw jako spadkobierca testamentowy spadek odrzucić, a następnie jako spadkobierca ustawowy spadek przyjąć albo odrzucić. Oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku składa się przed sądem lub przed notariuszem.

Zgodnie z brzmieniem art. 1015 kodeksu cywilnego, obowiązującym od 18 października 2015 roku, oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku może być złożone w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania, zaś brak oświadczenia spadkobiercy w powyższym terminie jest jednoznaczny z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza. Przed dniem 18 października 2015 roku brak oświadczenia spadkobiercy w terminie 6 miesięcy oznaczał proste przyjęcie spadku (nie dotyczyło to przypadków, gdy spadkobiercami były osoby niemające pełnej zdolności do czynności prawnych albo osoby, co do których istniały podstawy do całkowitego ubezwłasnowolnienia, albo osoby prawne – wówczas z mocy ustawy następowało przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza).

Przedmiotowe krótkie opracowanie dotyczy kwestii składania oświadczeń w imieniu małoletnich. Jednak procedura składania oświadczeń o przyjęciu lub odrzucenie spadku w imieniu małoletnich ma zastosowanie również wobec osób ubezwłasnowolnionych całkowicie.

Za małoletnich z reguły działają ich przedstawiciele ustawowi, czyli rodzice. Obowiązani są oni sprawować z należytą starannością zarząd majątkiem dziecka pozostającego pod ich władzą rodzicielską, przy czym nie mogą bez zezwolenia sądu opiekuńczego dokonywać czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu ani wyrażać zgody na dokonywanie takich czynności przez dziecko. Złożenie oświadczenia o przyjęciu spadku wprost albo oświadczenia o odrzuceniu spadku jest czynnością przekraczającą zakres zwykłego zarządu, wobec czego do jej dokonania potrzebna jest zgoda sądu.

Zezwolenie sądu na złożenie oświadczenia nie jest wymagane, gdy rodzice zamierzają w imieniu małoletniego przyjąć spadek z dobrodziejstwem inwentarza. Jest tak z dwóch powodów, czytelnie określonych w kodeksie cywilnym. Po pierwsze brak złożenia oświadczenia w wymaganym terminie i tak skutkowałby przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza, a po drugie, przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza oznacza przyjęcie spadku z ograniczeniem odpowiedzialności za długi – przyjęcie spadku następuje do jego czynnej wartości.

Zezwolenie Sąd wydaje w formie postanowienia. Postanowienie nie jest równoznaczne ze złożeniem oświadczenia i jego nie zastępuje. Z treści postanowienia sądu wynika zazwyczaj, że zgoda na złożenie oświadczenia wydawana jest jednemu z rodziców. Zgodnie z art. 98 k.r.o., jeżeli dziecko pozostaje pod władzą rodzicielską obojga rodziców, każde z nich może działać samodzielnie jako przedstawiciel ustawowy dziecka. Jednakże z praktycznego punktu widzenia, w celu nietworzenia wątpliwości, jeśli zgoda zostaje wydana obu rodzicom, bezpieczniej jest przyjąć zgodne oświadczenie obojga.

Rodzice powinni złożyć oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku w terminie 6 miesięcy od dnia w którym dowiedzieli się o tytule powołania swego dziecka do spadku. Dniem rozpoczęcia biegu terminu może być zarówno dzień otwarcia spadku tj. śmierci spadkodawcy albo dzień w którym małoletni wszedł do kręgu bezpośrednich spadkobierców ustawowych ze względu na odrzucenie spadku przez spadkobiercę wcześniej powołanego albo dzień powzięcia faktycznej informacji o tym, że małoletni jest osobą następną w kolejności do złożenia oświadczenia o przyjęciu/odrzuceniu spadku. Termin 6 miesięcy jest terminem zawitym, to znaczy, że nie podlega on przywróceniu. Oświadczenie złożone po terminie nie wywołuje żadnych skutków prawnych.

Istotne jest, aby rodzic w przeciągu ustawowego terminu 6 miesięcy złożył do sądu wniosek o wydanie zezwolenia. W doktrynie oraz w orzecznictwie istnieje rozbieżność odnośnie wpływu złożenia wniosku do sądu na bieg 6 miesięcznego terminu. Możemy wyróżnić trzy poglądy:

1. złożenie wniosku do sądu przerywa bieg terminu – przyjęcie takiego założenia ma taki skutek, że termin zaczyna biec na nowo od chwili uprawomocnienia się wydanego postanowienia, np. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 28 maja 2015 r. III CSK 352/14,

2. złożenie wniosku do sądu zawiesza bieg terminu – przyjęcie takiego założenia ma taki skutek, że bieg terminu w chwili złożenia wniosku ulega zawieszeniu, zaś od chwili uprawomocnienia się wydanego postanowienia, zaczyna biec dalej, np. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 24 września 2015 r. V CSK 686/14,

3. złożenie wniosku do sądu nie powoduje przerwania ani zawieszenia biegu terminu.

Zgodnie z rozwojem linii orzeczniczej, ugruntowanej Uchwałą 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia 22 maja 2018 r. III CZP 102/17, praktyka obecnie jest taka, aby przyjmować, że złożenie wniosku do sądu nie powoduje przerwania ani zawieszenia biegu terminu. Badając czy termin 6 miesięcy jeszcze nie upłynął, należy rozróżnić dwa mogące istnieć stany faktyczne:

– pierwszy, gdy postanowienie sądu zostaje wydane i staje się prawomocne przed upływem biegu terminu 6 miesięcy

W takiej sytuacji rodzice mają czas na złożenie oświadczenia o przyjęciu albo odrzuceniu spadku do czasu upływu terminu.

Przykład: spadek zostaje otwarty w dniu 1 stycznia i uprawnionym do dziedziczenia jest w pierwszej kolejności małoletni; w dniu 1 marca rodzic składa wniosek do sądu o wydanie zezwolenia; w dniu 1 maja zezwolenie staje się prawomocne – przy takim przebiegu zdarzeń rodzic może złożyć oświadczenie do dnia 30 czerwca.

– drugi, gdy postanowienie sądu zostaje wydane i staje się prawomocne po upływie biegu terminu 6 miesięcy

W takiej sytuacji rodzice powinni niezwłocznie złożyć oświadczenie o przyjęciu albo odrzuceniu spadku.

Przykład: spadek zostaje otwarty w dniu 1 stycznia i uprawnionym do dziedziczenia jest w pierwszej kolejności małoletni; w dniu 1 marca rodzic składa wniosek do sądu o wydanie zezwolenia; w dniu 1 lipca zezwolenie staje się prawomocne – przy takim przebiegu zdarzeń rodzic powinien złożyć oświadczenie niezwłocznie po uprawomocnieniu się postanowienia.

Na koniec warto odnotować Uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 19 października 2018 r. III CZP 36/18, w której Sąd stwierdził, że składanie oświadczeń o przyjęciu albo odrzuceniu spadku przez osoby, które nie wchodzą do aktualnego kręgu spadkobierców, jest bezskuteczne. Z pewnością wymienione orzeczenie doprowadzi do zaprzestania składania oświadczeń przez potencjalnych spadkobierców „na zaś”.